Ο Χριστός και η άκαρπη συκιά - Απαντήσεις σε συκοφαντίες αθέων

Ο Χριστός και η άκαρπη συκιά.

Απαντήσεις σε συκοφαντίες αθέων για την αφήγηση της άκαρπης συκιάς.

Μία παράξενη αφήγηση στην Αγία Γραφή, κάνει πιστούς και απίστους να αναρωτιούνται για τη σημασία της. Πρόκειται για την αφήγηση της άκαρπης συκιάς. Θα κάνουμε λοιπόν εδώ μια σύντομη ανάλυση, ώστε να γίνει αντιληπτή αυτή η σημασία.

Το χωρίο που περιγράφει την παράξενη αυτή αφήγηση, λέει τα εξής για τον Χριστό:

«και ιδών συκήν από μακρόθεν έχουσαν φύλλα, ήλθεν ει άρα τι ευρήσει εν αυτή. Και ελθών επ’ αυτήν ουδέν εύρεν, ει μη φύλλα. Ου γαρ ην καιρός σύκων. Και αποκριθείς ο Ιησούς είπεν αυτή: Μηκέτι εκ σου εις τον αιώνα μηδείς καρπόν φάγοι. Και ήκουον οι μαθηταί αυτού». (Μαρκ. 11/ια΄13-14).

Ο δε Ματθαίος προσθέτει: «και εξηράνθη παραχρήμα η συκή». (Ματθ. 21/κα΄ 19).

Η αφήγηση αυτή, προκαλεί κάποια ερωτήματα:

Ο Ιησούς, ως Παντογνώστης δεν ήξερε εξ’ αρχής ότι δεν ήταν εποχή σύκων;

Και γιατί την ξέρανε, αφού δεν ήταν εποχή σύκων; Τι έφταιγε η συκιά;

Κατ αρχήν, όπως ήδη έχουμε ξαναπεί σε άλλη μελέτη μας, ο Χριστός δεν είναι μόνο Θεός, αλλά και άνθρωπος. Και ως τέλειος άνθρωπος, (και όχι «ημίθεος»), δεν είναι παντογνώστης στην ανθρώπινη φύση του. Βαδίζοντας λοιπόν ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Ιησούς, βλέπει στο βάθος μια συκιά. Είναι πεινασμένος. Και για ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΤΟΥ ΟΦΕΛΟΣ, ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙ ΤΙΣ ΘΕΪΚΕΣ ΤΟΥ ΔΥΝΑΜΕΙΣ. Όπως δεν τις χρησιμοποίησε τότε που πεινούσε και ο Σατανάς του είπε να κάνει τις πέτρες ψωμί.

Ο Χριστός πλησιάζει στη συκιά, αναμένοντας να βρει και σύκα. Όμως η συκιά ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΣΥΚΑ, ΑΛΛΑ ΜΟΝΟ ΦΥΛΛΑ. Και αυτό είναι σημαντικό, και μας δίνει την απάντηση στο πρώτο ερώτημα. Γιατί η συκιά, είναι ένα δένδρο, που ΠΡΩΤΑ ΠΑΡΑΓΕΙ ΚΑΡΠΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΦΥΛΛΑ. Βλέποντας λοιπόν Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Ιησούς τη συκιά γεμάτη φύλλα, υποθέτει (χωρίς να αντλεί την πληροφορία αυτή από τη Θεϊκή του παντογνωσία για όφελος της ανθρώπινης φύσης του), ότι εφ όσον έχει φύλλα προ καιρού, πιθανόν να έχει και πρώιμα σύκα.

Αν μια συκιά έχει φύλλα προ καιρού, γιατί να μην έχει και σύκα; Δεν υπάρχουν πρώιμες συκιές; Φυσικά υπάρχουν και πρώιμες και όψιμες. Και όποιος αγαπάει τα σύκα, αυτό το ξέρει καλά.

Δεν υπάρχει λοιπόν τίποτα το παράλογο, ούτε στο ότι ο Χριστός δεν χρησιμοποιεί για ιδιοτελή σκοπό την παντογνωσία της Θεϊκής του φύσης, ούτε στο ότι υποθέτει ότι στη συκιά με τα πρώιμα φύλλα πιθανόν να υπάρχουν και πρώιμα σύκα.

Η συκιά αυτή, ΔΕΝ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΣΕ τους νόμους της φύσης που είχε θεσπίσει ο Θεός. Είχε φύλλα πριν από τον καιρό της, και δεν είχε καρπούς, όπως όφειλε να έχει. Ήταν μια ΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΑΦΥΣΙΚΗ ΣΥΚΙΑ.

Μένει λοιπόν να εξηγήσουμε και το τελευταίο. Εντάξει με τα άλλα, όμως, γιατί άραγε ο Χριστός τη διατάζει να ξεραθεί; Θέλει να εκδικηθεί το δένδρο;

Όμως, όχι, ο Χριστός δεν έχει εκδικητικές διαθέσεις. Χρησιμοποιεί εδώ τη συκιά, ως ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ για να δώσει μια προφητεία για τους μαθητές του. Είναι η στιγμή, που αφού δεν πρόκειται πια για ιδιοτελές όφελος, ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙ ΤΗΝ ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΩΣ ΘΕΟΣ, για χάρη των μαθητών του.

Διατάζει να ξεραθεί η συκιά, ώστε να τους δείξει μερικά πράγματα. Γιατί οι άνθρωποι, για να ψήσουν φαγητό, ή για να κατασκευάσουν ένα τραπέζι ή ένα σπίτι, κόβουν πολλά δένδρα. Και δεν το θεωρούν αυτό κακό. Για να παραδειγματίσει ο Χριστός τους μαθητές του, δηλαδή για να θρέψει την ψυχή τους με κάτι τόσο εντυπωσιακό, που δεν θα το ξεχνούσαν ποτέ, δεν ήταν δικαιολογημένο να ξεραθεί ένα δένδρο, και μάλιστα ΑΦΥΣΙΚΟ, που δεν παρήγαγε καρπό για να θρέψει τα ανθρώπινα σώματα; Γιατί αν και το δένδρο αυτό δεν είχε καμία χρησιμότητα, μια και ήταν άκαρπο, ο Χριστός το έκανε χρήσιμο, για να θρέψει με αυτό τις ψυχές των μαθητών του.

Τι ήθελε να τους δείξει με την ενέργειά Του αυτή;

Ο Χριστός χρησιμοποίησε την άκαρπη συκιά, ως συμβολισμό του Ισραηλιτικού λαού της εποχής του. Γιατί οι Ισραηλίτες, ενώ όφειλαν να έχουν καρπούς πίστης, είχαν μόνο «φύλλα», δηλαδή μόνο φαινόμενο καρπών, και όχι αληθινούς καρπούς. Όπως η συκιά με τα φύλλα της ξεγελούσε, ότι δήθεν είχε και καρπό, έτσι και ο λαός Ισραήλ, με τα λόγια ξεγελούσε, όμως τα έργα τους ήταν μακριά από τον Θεό, και δεν είχαν καρπούς αξίους μετανοίας.

Έτσι, με την ενέργειά του αυτή, ο Χριστός έδωσε μια προφητεία, ότι όπως η συκιά αυτή, που δεν έδωσε στον Δημιουργό της αυτό που περίμενε Εκείνος, (καρπούς), έτσι και ο Ισραήλ, επειδή δεν είχε καρπούς πίστεως και μετανοίας, θα ξεραινόταν. Κάτι που συνέβη λίγο μόλις καιρό μετά τη σταύρωση του Χριστού, με την πτώση της Ιερουσαλήμ, και τον διασκορπισμό των Ισραηλιτών.

Το ότι η συκιά πράγματι ξεράθηκε μετά το λόγο του Χριστού, ήταν εγγύηση ότι και η προφητεία αυτή προς τον Ισραήλ θα εκπληρωνόταν. Όπως και έγινε. Όπως θα εκπληρωθούν όλες οι προφητείες του Κυρίου μας, μέχρι και την τελευταία.

Απαντήσεις σε συκοφαντίες

Απάντηση στα σχετικά με τη συκιά: Εισαγωγικά περί… φυτών

Ας περάσουμε τώρα στις απαντήσεις μας στα σχετικά με τη συκιά, ένα ζήτημα που μας υποχρεώνει να αναφερθούμε σε ζητήματα, που μοιάζουν με την προσπάθεια να αποδείξουμε αν είμαστε ή όχι… ελέφαντες.

Καταρχάς, είμαστε αναγκασμένοι να ομολογήσουμε ότι η συκιά είναι ένα… φυτό! Είναι απλώς, ένα φυτό. Σίγουρα, για να αποκτήσουν οικολογική συνείδηση τα μικρά παιδάκια, όταν παίρνει φωτιά το δάσος τους μιλάμε για τα «καημένα τα δενδράκια» και άλλα τέτοια, όμως, όσοι δεν είμαστε πέντε ετών, πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα φυτά έχουν μεγάλη μεν αξία, αλλά ως ΣΥΝΟΛΟ, ως χλωρίδα, ως φυσικό περιβάλλον. Στον δικό μας πολιτισμό δηλαδή, άμα μια γιαγιά κόψει κανένα τριαντάφυλλο, δεν φωνάζουμε την αστυνομία για επίθεση κατά φυτού…

Πόση λοιπόν υποκρισία μπορεί άραγε να χωρέσει ο λόγος των ανθρώπων, και πόσο μπορεί να αδιαφορήσει κάποιος για την αξιοπρέπειά του, όταν ψάχνει απεγνωσμένα τρόπο να εναντιωθεί στην υπέροχη μορφή του Ιησού Χριστού και για μοναδικό στήριγμα βρίσκει ένα… ΦΥΤΟ;

Πώς μπορεί κάποιος να μην μιλήσει για υποκρισία, όταν καταστρέφονται διαρκώς κάθε είδους φυτά για χιλιάδες τιποτένιους λόγους, κι όμως, μερικοί τολμούν να πουν ότι ο Ιησούς Χριστός δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα από αυτά για να διδάξει τους ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ πράγματα σπουδαιότατα, που αφορούν την ίδια την οντολογική τους ύπαρξη;!

Πόσο ψύχραιμος μπορεί να παραμείνει κάποιος, όταν σε έναν πολιτισμό όπου καθημερινά, αμέτρητα φυτά κάθε είδους χρησιμοποιούνται γιαάχρηστους σκοπούς και ασήμαντες αιτίες (ανθοδοχεία, επισκέψεις, διακοσμήσεις, στολισμό σπιτιών κ.λπ.) και πετιούνται εκατομμύρια από αυτά χωρίς κανείς να γράφει… νεκρολογίες «υπέρ των πεσόντων φυτών», ξαφνικά, κάποιους τους πιάνει ο πόνος για το φυτό του Μαρκ. 11,13;!

Ας πάψουμε λοιπόν -επιτέλους!- να ακούμε για την «καημένη τη συκιά» του Μαρκ. 11,13 και άλλα «δακρύβρεχτα», που δυστυχώς όχι μόνο αγγίζουν αλλά και ξεπερνούν τα όρια του γελοίου!

Απάντηση στα σχετικά με τη συκιά: Το κυρίως θέμα

Βεβαίως, είναι σα να τους ακούμε να λένε: «μα εμείς δεν είπαμε ότι είναι εγκληματίας ο Ιησούς επειδή ξέρανε το φυτό, αλλά όπως και να το κάνουμε, τέτοιες αδικαιολόγητες ενέργειες δείχνουν αρνητικό χαρακτήρα».

Προφανώς, αν κάποιος έχει διάθεση να δει με σοβαρότητα το θέμα, κι εμείς έχουμε όλη την καλή διάθεση να επιχειρηματολογήσουμε επ’ αυτού και να πούμε ότι είναι απόλυτα λάθος η σκέψη ότι ο Ιησούς ξέρανε τη συκιά απλά επειδή «είχε τα νεύρα» του!

Ο Χριστός σαφέστατα νοιάζεται ακόμα και για τα φυτά:

«Παρατηρήστε τα κρίνα πώς μεγαλώνουν: δεν κοπιάζουν ούτε γνέθουν … ούτε ο Σολομών σ’ όλη του τη μεγαλοπρέπεια δεν ντυνόταν όπως ένα απ’ αυτά. Κι αν ο Θεός ντύνει έτσι το αγριόχορτο, που σήμερα υπάρχει κι αύριο το ρίχνουν στη φωτιά, σκεφτείτε, ολιγόπιστοι, πόσο περισσότερο θα φροντίσει για σας» (Λουκ. 12,27-28).

Εάν κάποιος αναγνωρίζει στον Ιησού τη σοβαρότητα που Τού έχουν αναγνωρίσει πιστοί και άπιστοι ανά τους αιώνες, οφείλει να δεχτεί τα λόγια Του, ότι δηλαδή, και τα φυτά ακόμα έχουν τη φροντίδα Του. Επιπλέον, οφείλει κάποιος να παραδεχτεί ότι ολόκληρη η ζωή του Χριστού, κάθε νεύμα, κάθε λόγος, κάθε πράξη, ήταν και μια διδασκαλία, διότι ο Χριστός δεν ήρθε για «βόλτα» στη γη, αλλά «ήρθε … για να … προσφέρει τη ζωή του λύτρο για όλους» (Ματθ. 20,28), «για να σωθεί ο κόσμος δι’ αυτού» (Ιω. 3,17).

Δεν ήρθε λοιπόν για να περνά την ώρα του και να νευριάζει με τα φυτά!

Ορισμένοι στηρίζουν την ερμηνεία τους στη σκέψη ότι ο Ιησούς ξέρανε τη συκιά έτσι από «εκδίκηση και παρόρμηση», πράγμα που δεν προκύπτει ούτε από το σύνολο του βίου του Χριστού, ούτε φυσικά από τις σχετικές περικοπές. Δεν υπάρχει ΤΙΠΟΤΑ στα σχετικά εδάφια που να δείχνει ότι ο Χριστός ήταν εκνευρισμένος, θυμωμένος ή οργισμένος! Αυτά προκύπτουν από αυθαίρετα ερμηνευτικά άλματα συκοφαντών και θα το δούμε αμέσως:

Περί της «ξηρανθείσης συκής» στο Μαρκ. 11,12-14. 20-26 και Ματθ. 21,18-22

Γνωρίζουμε καταρχάς ότι η συκιά είναι ένα φυτό που πρώτα παράγει έναν άγουρο καρπό, και μετά γεμίζει με φύλλα [5]. Καθώς λοιπόν είχε πλούσιο φύλλωμα η συκιά, ήταν αναμενόμενο ότι θα έχει και τον άγουρο καρπό επάνω.

Μάλιστα, στην περιοχή αυτή όχι μόνο ανέμεναν πριν από το καλοκαίρι να βρούνε πρώιμους καρπούς, αλλά τους θεωρούσαν και νόστιμους. Σε ένα εδάφιο του Ησαΐα, η μετάφραση των εβδομήκοντα μας δίνει την εξής πληροφορία για τον καρπό αυτό:

«…ως πρόδρομος σύκου, ο ιδών αυτό πριν η εις την χείρα αυτού λαβείν θελήσει αυτό καταπιείν» (Ησ. 28,4)

«Πρόδρομος σύκου» ονομάζεται ο πρώιμος καρπός και το εβραϊκό κείμενο που είναι ακόμα πιο σαφές, λέει σε νεοελληνική απόδοση (Βιβλικής Εταιρείας):

«…σαν το πρώιμο σύκο πριν το καλοκαίρι, που όποιος το δει το παίρνει μες στο χέρι του κι αμέσως το καταβροχθίζει» (Ησ. 28,4).

Αν λοιπόν ο Ιησούς όντως πείνασε, και ανέμενε να υπάρχουν μέσα στην Άνοιξη οι πρώιμοι αυτοί καρποί, είχε δίκιο, και κακώς ορισμένοι δεν τα γνωρίζουν όλα αυτά πριν κάνουν τις αυθαίρετες ερμηνείες τους.

Κατά συνέπεια, η διήγηση του Ματθαίου για τη συκιά, ερμηνεύεται εύκολα από τη φράση «δε βρήκε παρά μόνο φύλλα» (Ματθ. 21,18). Δηλαδή, ενώ έπρεπε να βρει καρπούς, δεν τους βρήκε. Η πράξη λοιπόν του Ιησού έχει σκοπό να δώσει στους ανθρώπους να καταλάβουν ότι ο ιουδαϊκός λαός αλλά και οι υποκριτές χριστιανοί «που έχουν φύλλα μόνο, όχι όμως και καρπό, που παρουσιάζουν εξωτερικά άριστο θρησκευτικό προσωπείο αλλά η καρδιά τους ‘’πόρρω απέχει’’ από τον Θεό» [6], δεν μπορούν να γίνουν δεκτικοί του ελέους του Θεού, επειδή ουσιαστικά δεν το θέλουν.

Βεβαίως, ο τρόπος γραφής του κάθε ευαγγελιστή και η θεολογική του προσωπικότητα διαφοροποιούν την παρουσίαση πολλών ιστορικών διηγήσεων. Έτσι, ανάμεσα στον Μάρκο και τον Ματθαίο εντοπίζουμε μια λεπτομέρεια, με την οποία οδηγεί ο καθένας στο ίδιο θεολογικό δίδαγμα, αλλά με διαφορετική μέθοδο.

Πρώτ’ απ’ όλα, στη φράση του Μάρκου, «ο γάρ καιρός ουκ ήν σύκων» (11,13), η λέξη «καιρός» σημαίνει την εποχή της συγκομιδής, δηλ. το Καλοκαίρι όπου πλέον μαζεύουμε τους ώριμους καρπούς.

Για παράδειγμα:

- «Ότε δέ ήγγισεν ο καιρός τών καρπών, απέστειλεν … λαβείν τούς καρπούς αυτού» (Ματθ. 21,34).

- «Απέστειλεν … τώ καιρώ δούλον ίνα παρά τών γεωργών λάβη από τών καρπών…»(Μαρκ. 12,2).

Άρα, είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι ο Μάρκος αφήνει συνειδητά, έξω από τη διήγησή του το ζήτημα ύπαρξης άγουρων καρπών. Όπως θα δούμε παρακάτω, εξαρχής, σκοπός του Μάρκου είναι να αναφερθεί σε ώριμους καρπούς πίστεως. Έτσι, για τη θεολογική προοπτική που ακολουθεί, δεν τον απασχολεί καν η αναφορά σε πρώιμους καρπούς, είτε υπήρχαν είτε όχι.

Εφόσον λοιπόν είναι τόσο προφανές πως ο καιρός της συγκομιδής δεν είχε έρθει αφού ήταν ακόμα Άνοιξη, καταλαβαίνουμε ότι η τοποθέτηση της φράσης «ο γάρ καιρός ουκ ήν σύκων» γίνεται με κάποιο σκοπό.

Σύμφωνα με τους ερμηνευτές, ο Μάρκος χρησιμοποιεί τη φράση αυτή για να μας δείξει ότι ο Χριστός δεν πλησίασε τη συκιά επειδή πράγματι πείνασε, αλλά την πλησίασε για να διδάξει κάτι. Οι μαθητές ήταν αυτοί που αρχικά σκέφτηκαν, ότι ήθελε κάτι να φάει.

Όπως ερμηνεύουν οι Ιωάννης Χρυσόστομος, Βίκτωρ Αντιοχείας και Θεοφύλακτος, «το ‘’ει άρα τι ευρήσει εν αυτή’’ … εκφράζει απλώς την αντίληψιν των μαθητών και ουχί τον πραγματικόν σκοπόν, διά τον οποίον ο Κύριος κατηύθυνε προς την συκήν τα βήματα του» [7].

Όπως σημειώνει ο Ιω. Καραβιδόπουλος αναφερόμενος και στις πατερικές ερμηνείες, «στην πραγματικότητα πλησίασε το δένδρο για λόγους παιδαγωγικούς» και τη σκέψη μας αυτή «δικαιώνει η σημείωση του ευαγγελιστή στο στίχ. 13β: ‘’ο γαρ καιρός ουκ ην σύκων’’» [8].

Η φράση αυτή λοιπόν, είναι το κλειδί που χρησιμοποιεί ο Μάρκος για να δείξει στους αναγνώστες του ευαγγελίου του, ότι ο σκοπός του Ιησού δεν ήταν η αναζήτηση τροφής, αλλά κάτι άλλο. Στην παράλληλη διήγηση, ο Ματθαίος δεν μπαίνει σε τέτοιες λεπτομέρειες, όμως, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο και η συκιά τελικά χρησιμοποιήθηκε για έναν πολύ σπουδαίο σκοπό, για μια πολύ σημαντική διδασκαλία:

Έδωσε στους μαθητές να καταλάβουν τη σημασία απουσίας καρπών πίστεως, τη σημασία «της υποκρισίας» και πόσο απεχθές είναι «το ψευδές … προσωπείον» που φέρουν πολλοί άνθρωποι. 

Επιπλέον η συκιά αποτέλεσε και «συμβολικήν παράστασιν του Ιουδαϊκού έθνους» καθώς ο Ιησούς ήλθε «περιμένων να εύρη καρπόν τινα πνευματικόν παρ’ αυτοίς» [9]. Άλλωστε, για τους μαθητές το παράδειγμα ήταν κατανοητό, αφού «στην Π.Δ. ο ιουδαϊκός λαός παρίσταται συμβολικά με συκιά και η κρίση εικονίζεται με την καταστροφή συκιάς (βλ. Ωσ 2, 14.9,10. Ησ 34,4. Ιερ 24 και 29, 17)» [10]. Και βέβαια, για την Ορθόδοξη ερμηνεία, το συμβάν αυτό αποτελεί εξίσου συμβολική παράσταση κάθε ανθρώπου, που μένει χριστιανός μόνο στα λόγια.

Και είναι παντελώς απαράδεκτο το ψευδές συμπέρασμα ότι τάχα, ο Ιησούς «της αγάπης … καταδικάζει για πάντα μια φυλή»!

Ποιον καταδίκασε;!

Η συκιά είναι ένα φυτό! Δεν είναι το ιουδαϊκό έθνος!

Ο Ιησούς χρησιμοποίησε το φυτό ως μέσο διδασκαλίας και ως συμβολική παράσταση! Δεν καταδίκασε κανέναν!

Είδαμε ότι σύμφωνα με την Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση, για τον δρόμο που επιλέγει κάθε άνθρωπος την ευθύνη φέρει μόνο ο ίδιος που παίρνει την απόφαση. Ο Χριστός διαφοροποιήθηκε στον απόλυτο βαθμό από τις ειδωλολατρικές τελετές κατά τις οποίες αρκούσε να ακολουθήσεις κάποια συγκεκριμένα βήματα και με μαγικό τρόπο να επιτύχεις ένα αποτέλεσμα. Ο Χριστός έφερε (πριν από 2.000 χρόνια!) στο προσκήνιο το σπουδαιότατο ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας και βούλησης.

Ας προσέχουν λοιπόν οι αθεο-νεοπαγανιστές. Η εμμονή τους στο ζήτημα του φυτού, το μόνο που δείχνει είναι μια αρρωστημένη κατάσταση εμπάθειας η οποία φέρνει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα: δείχνει ανθρώπους ανήμπορους να προβάλλουν ουσιαστικά επιχειρήματα, δικαιώνοντας έτσι τους υποστηρικτές της αντίθετης άποψης…

Σημειώσεις

[1] Βλ. εισαγωγή του καθ. Τωμαδάκη στο: Χατζηφώτης Μ.Ι., «Βυζάντιο και Εκκλησία», 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1989, σελ. 11.

[2] Καλλίνικος Κων/ος, «Ο Ιούδας», στο «Εικοσιπενταετηρικόν» (Αφιέρ. Στον Μητροπ. Νεαπόλεως & Σταυρουπόλεως κ. Διονύσιο), εκδ. Ι.Μ. Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 430.

[3] Εφραίμ ο Σύρος, «Υπόμνημα στο ‘’Διατεσσάρων’’», παράθεμα στα αγγλικά από το: Oden, T. C., & Hall, C. A. «Mark. Ancient Christian Commentary on Scripture» (NT 2), InterVarsity Press, Downers Grove, Ill. 2005, σελ. 217.

[4] Εφραίμ ο Σύρος, «Υπόμνημα στο ‘’Διατεσσάρων’’», ό.π.

[5] Τρεμπέλας Ν. Παν., «Υπόμνημα εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον», 4η έκδ., «Ο Σωτήρ», Αθήνα 1993, σελ. 210α.

[6] Καραβιδόπουλος Δ. Ιωάννης, «Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο», Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 370.

[7] Βλ. Τρεμπέλας Ν. Παν., «Υπόμνημα εις το Κατά Μάρκον…», ό.π., σελ. 210β-211α.

[8] Καραβιδόπουλος Δ. Ιωάννης, «Το κατά Μάρκον…», ό.π., σελ. 369.

[9] Βλ. για όλ’ αυτά στο Τρεμπέλας Ν. Παν., «Υπόμνημα εις το Κατά Μάρκον…», ό.π., σελ. 210.212α.

[10] Καραβιδόπουλος Δ. Ιωάννης, «Το κατά Μάρκον…», ό.π., σελ. 370.

[11] Τρεμπέλας Ν. Παν., «Υπόμνημα εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον», 4η έκδ., «Ο Σωτήρ», Αθήνα 1990, σελ. 96β.

Πηγή