Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΩΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Η επιστήμη προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά θρησκείας.

Ζούμε σε μια εποχή επιστημονικού φονταμενταλισμού.

Το κάτωθι απόσπασμα είναι αντλημένο από συγγραφέα ο οποίος υποστηρίζει στην ουσία τον αγνωστικισμό λέγοντας «Η πρόταση μου είναι να επανέλθει το κέντρο στον πολωμένο διάλογο ανάμεσα σε θρησκεία και επιστήμη, που δεν είναι άλλο από τον υγιή αγνωστικισμό». 

Για ένα Ορθόδοξο Χριστιανό κάτι τέτοιο μπορεί να ισχύει μόνον π.Χ., όχι μ.Χ.. Εντούτοις το απόσπασμα αυτό επιλέχθηκε για συνετισμό των φανατισμένων με τις «επιστημονικές αποκαλύψεις», σε μια εποχή που σειρά επιστημονικών πειραμάτων αναιρεί σειρά άλλων και αυτά με την σειρά τους αναιρούν τα προηγούμενα, μέσα σε ένα φαύλο κύκλο εις τον οποίο ο αναγνώστης άρθρων περί της υγιεινής στάσης ζωής αλλάζει κάθε 15ημέρες άποψη για την οδό που πρέπει να ακολουθήσει.

«Η επιστήμη μοιάζει σαν να ελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ιδεολογικής προκατάληψης και της απολυταρχικής εξουσίας...»

Η επιστήμη δεν χρειάζεται ακόμη έναν υπερασπιστή. Στόχος μου είναι - χωρίς διάθεση να υπερασπιστώ τη θρησκεία - να επισημάνω ορισμένα χαρακτηριστικά της επιστήμης τα οποία θεωρώ ότι προσομοιάζουν στη θρησκεία σε τέτοιον βαθμό ώστε να μου προκαλούν ανησυχία. Θα εστιάσω εν συντομία σε τρία από αυτά. Το πρώτο - το σημαντικότερο ίσως - έχει να κάνει με τη φαινομενικά εντυπωσιακή αποτελεσματικότητα της επιστήμης να μας παρέχει μια ορθολογική και απρόσωπη εξήγηση των φυσικών φαινομένων - σε αντιδιαστολή με τη θρησκεία, η εξήγηση της οποίας βασίζεται σε μια υπερ-προσωπικότητα (τον Θεό) «έξω από το σύμπαν». Η διαφορά, θα έλεγε κανείς, είναι προφανής: η μεν αναπόδεικτη ύπαρξη της θεότητας απαιτεί πίστη, ενώ, αντιθέτως, η επιστημονική ερμηνεία αποδεικνύεται χωρίς αμφιβολίες μέσω του πειράματος.

Κι όμως, όπως έδειξε ο σκωτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776), το πρόβλημα με το πείραμα είναι ότι - πάντα και αναπόφευκτα - οι επιστήμονες χρησιμοποιούν επαγωγικό λογισμό για να γενικεύσουν τα αποτελέσματα των πειραμάτων τους και να διατυπώσουν μια φυσιοκρατική εξήγηση των φαινομένων. Το πρόβλημα με τον επαγωγικό λογισμό είναι ότι δεν μπορεί να είναι κανείς ποτέ απολύτως βέβαιος ότι τα αποτελέσματα ενός πειράματος μπορούν να επαναληφθούν παντού και πάντα. Ο επιστήμονας πρέπει επίσης να πιστέψει στη γενίκευση που διατυπώνει. 

Ο Καρλ Πόπερ (1902-1994) επιχείρησε να αντιμετωπίσει τον Χιουμ μέσω της ιδέας της διαψευσιμότητας: μια θεωρία είναι επιστημονική όχι όταν επιβεβαιώνεται από το πείραμα, αλλά μόνο όταν μπορεί να διαψευσθεί. Αλλά και αυτή η ιδέα πάσχει, αφού οι επιστημονικές θεωρίες δεν ανατρέπονται αναγκαστικά όταν ένα γεγονός δεν συμφωνεί με τη θεωρία, όπως έχει επανειλημμένα συμβεί στην ιστορία της επιστήμης. Συχνά οι θεωρίες απλώς διορθώνονται. Φυσικά υπάρχουν και επιστήμες (όπως η κοινωνιολογία και τα οικονομικά) οι οποίες δεν εμπεριέχουν το πείραμα, αλλά ο Πόπερ εννοούσε κυρίως την πιο θεμελιώδη επιστήμη, η οποία είναι η φυσική.

Εντός των επομένων μηνών θα έχουμε την ιστορική ευκαιρία να διαπιστώσουμε (ή να διαψεύσουμε) την επιτυχία της σύγχρονης φυσικής. Στο CERN θα αναζητηθεί η πειραματική απόδειξη του σωματιδίου Χιγκς, το οποίο, σύμφωνα με το Ενοποιημένο Μοντέλο, δίνει τη μάζα στην ύλη. 

Αλλά, αναρωτιέμαι, κι αν ακόμα «βρεθεί» το Χιγκς, θα έχουμε όντως απαντήσει το αίνιγμα της δημιουργίας; 

Η σύγχρονη φυσική, κυρίως η κβαντική, έχει περιέλθει από τις αρχές του 20ού αιώνα στη μαθηματική περιγραφή ενός αόρατου κόσμου πέρα από τις αισθήσεις, κι ακόμη πιο πέρα από την κατανόηση μας. Το σωματίδιο Χιγκς, όπως τα φωτόνια, τα κουάρκ, τα σωματίδια πεδίων, είναι μαθηματικές έννοιες που κατοικούν έναν ιδεατό κόσμο μακριά από τον ρεαλισμό με τον οποίο υποτίθεται η επιστήμη ερμηνεύει τον κόσμο. Παρατηρούμε τα αποτελέσματα της θεωρητικής τους ύπαρξης αλλά όχι τα αντικείμενα αυτά καθαυτά. 

Το «Άγιο Δισκοπότηρο της Φυσικής», η αναζήτηση δηλαδή μιας Μεγάλης Ενοποιητικής Θεωρίας (π.χ. μέσω της θεωρίας των χορδών), ακούγεται ως ύποπτο υποκατάστατο ενός απρόσωπου, μαθηματικού δημιουργού - τον οποίο ποτέ δεν θα γνωρίσουμε, αφού η πειραματική του απόδειξη θα βρίσκεται πάντα πέρα από τις ικανότητες μας. Κατά πόσον λοιπόν αυτή η επιστημονική «εξήγηση» διαφέρει από τη θέση της θρησκείας περί της ύπαρξης ενός αόρατου - και άγνωστου κατά βάθος - Θεού; 

Κατά τη γνώμη μου, ελάχιστα. Αναρωτιέμαι μάλιστα αν μια μη μονοθεϊστική κοινωνία θα είχε την ίδια μονομανία για μια επιστημονικά ενοποιητική θεωρία, σε σύγκριση με μια πολυθεϊστική. Γιατί η φύση θα πρέπει να έχει μία και μοναδική αιτία; Γιατί όχι δύο, ή τρεις, ή άπειρες;

Ας έρθω τώρα στην κοινωνική οργάνωση της επιστήμης. Τα πρώτα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια οργανώθηκαν με πρότυπο τα μοναστήρια. Όχι τυχαία λοιπόν η επιστημονική κοινότητα διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά ενός οργανωμένου ιερατείου. Επιπλέον η κοινωνία αντιμετωπίζει τους επιστήμονες με δέος ως σύγχρονους προφήτες, αφού η εξήγηση και η πρόβλεψη είναι δομικά συμμετρικές. 

Κι όμως, θα έλεγε κανείς ότι υπάρχει μία σημαντική διαφορά ανάμεσα σε θρησκεία και επιστήμη: ο κριτικός ορθολογισμός - η τολμηρή αναζήτηση της αλήθειας χωρίς ιδεοληψίες αλλά με διάθεση σύγκρουσης με το κατεστημένο, η διαρκής εξέλιξη των ιδεών που διαρκώς κρίνονται, το αποκλειστικό προνόμιο της επιστήμης ως της μόνης λογικής μεθόδου σκέψης και διερεύνησης του κόσμου. Διαφωνώ ως προς την αποκλειστικότητα του προνομίου, αφού και η ιστορία της θεολογίας είναι γεμάτη από παρόμοιες συγκρούσεις με βάση τον ορθολογισμό (1). 

Αν βρεθείτε ποτέ σε κάποιο συνέδριο φυσικής για τις χορδές, είναι πολύ πιθανόν να σας φανεί ότι οι σύνεδροι μιλούν λίγο-πολύ για πόσους αγγέλους χωρά το κεφάλι μιας καρφίτσας! Επιπλέον, θεωρώ ότι ο Τόμας Κουν (1922-1996) έχει επαρκώς περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται η επιστήμη, μέσα από τις περιρρέουσες κοινωνικές συγκρούσεις και τις απαιτήσεις της εκάστοτε εποχής.

Τέλος, θα ήθελα να εξετάσω τον βαθμό της ηθικής ουδετερότητας της επιστήμης. Σε αντιδιαστολή με τη θρησκεία, η επιστήμη φαίνεται σαν να μην προτάσσει καμία ηθική εντολή. Η επιστημονική αλήθεια υποτίθεται ότι προσφέρεται ακέραια, αμερόληπτη και δίχως ιδεολογικές επιταγές. Μάλιστα, η επιστήμη μοιάζει σαν να ελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ιδεολογικής προκατάληψης και της απολυταρχικής εξουσίας, και σε μεγάλο βαθμό -είμαι βέβαιος- ότι το κάνει. Όχι όμως πάντα. 

Ολοκληρωτικά συστήματα όπως ο κομμουνισμός και ο ναζισμός βάσισαν την ιδεολογία τους στην επιστήμη με ολέθρια αποτελέσματα. 

Στις ημέρες μας η επιστήμη της κλιματικής αλλαγής έχει προσλάβει διαστάσεις ορθοδοξίας και άνθρωποι που τολμούν να αμφισβητήσουν τη γενική επιστημονική παραδοχή (η οποία, όπως εξήγησα, είναι τελικά, σε όλες τις περιπτώσεις, πίστη και μόνο πίστη) διώκονται πνευματικά. Χωρίς αμφιβολία, ζούμε σε μια εποχή επιστημονικού φονταμενταλισμού όπου η επιστήμη καθορίζει το ηθικό πλαίσιο συμπεριφοράς των πολιτών, των κρατών και των διεθνών σχέσεων. Όποιος εκπέμπει διοξείδιο του άνθρακα είναι, σχεδόν, εγκληματίας (φυσικά όλοι το κάνουμε μέσω της εκπνοής, ένα ακόμα δείγμα του βαθμού γελοιότητας στον οποίο η οποιαδήποτε ακραία ιδεολογική θέση νομοτελειακά καταλήγει).

Ελπίζω να φώτισα μερικά σημεία όπου η επιστήμη προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά της υποτιθέμενης αντιπάλου της. Η πρόταση μου είναι να επανέλθει το κέντρο στον πολωμένο διάλογο ανάμεσα σε θρησκεία και επιστήμη, που δεν είναι άλλο από τον υγιή αγνωστικισμό. Τόσο η επιστημονική αθεΐα (η πίστη στη μη ύπαρξη του Θεού) όσο και η θρησκευτική ομολογία (η πίστη στην ύπαρξη του Θεού) βασίζονται εξίσου σε αναπόδεικτες ιδέες (2).

Πηγή: Γιώργος Ζαρκαδάκης, Διδάκτωρ τεχνητής νοημοσύνης-συγγραφέας, Εφημερίδα Το Βήμα, Βήμα Ιδεών, τεύχος 13, Μάιος 2008, σελ. 16

Σημειώσεις

1. Ο Ορθολογισμός για την Ορθοδοξία δεν είναι θρησκευτική πανάκεια. Αντίθετα μπορεί αυτός να αποτελέσει τραγική πλάνη όταν στρέφεται εις την ανάλυση των Μυστηρίων του Θεού και αποτελεί ο ίδιος θρησκεία όταν απολυτοποιείται. Αν και η ορθή σκέψη στην Ορθοδοξία δεν είναι αποβολιμαία, αλλοίμονο, χρήση της λογικής κάνουν όλοι οι άνθρωποι, εντούτοις και αντίθετα με την σχολαστική Δύση, ζητείται η προσωπική εμπειρία-βίωμα για τον Θεό, όχι η βιβλιογραφική Του ανάλυση, δρόμο τον οποίο οφείλει να ακολουθήσει κάθε Χριστιανός Ορθόδοξος, ειδάλλως αυταπατάται ως προς την ταυτότητά του. 

2. Είναι η δεύτερη φορά στο κείμενο που ο υποστηρικτής του αγνωστικισμού κατατάσσει τον Χριστιανισμό εις τα ιδεολογήματα. Κι όμως η Ορθοδοξία δεν είναι ιδεολόγημα εφόσον προϋποθέτει το ζωντανό πείραμα, το βίωμα του Αγίου, εκείνο του Προφήτη, εκείνο του ασκητή, εκείνο του απλού πιστού, την Θεία Ευχαριστία, κ.α. εις προσωπική συνάντηση του Χριστού. 

Ο άθεος είναι εκείνος ο οποίος δεν εκτελεί το πείραμα της προσωπικής αναζήτησης του Θεού, αφού εκ των προτέρων χάνεται μέσα σε ένα ιδεολόγημα απόρριψης a priori. Είναι δύσκολο για τον άθεο να το αντιληφθεί αυτό, καθόσον ισχυρίζεται πως με την «λογική» του έχει «αποδείξει» ότι ο Θεός δεν υπάρχει. Είναι ο αντίποδας του δυτικού σχολαστικιστή που αποδέχεται τον Θεό μέσα από τις γραφές και την λογική τους συνέπεια, όχι από το βίωμα. Και αυτός βάση συλλογισμών (ιδεολογημάτων) έχει «αποδείξει» ότι ο Θεός υπάρχει, αλλά δεν γνωρίζει το πως ο Θεός ενεργεί, κενός όντας του βιώματος. Προς τούτο στον Προτεσταντισμό οι σχολαστικιστές «απόδειξαν» ότι δεν υπάρχουν Άγιοι, ούτε ότι ποτέ η Παναγία ήτο αειπάρθενος και Αγία. 

Το πείραμα στέκει μπρος τους, αλλά αυτοί βαριεστημένοι μέσα στην «φιλοσοφική» ζωή τους και οκνηροί για άσκηση, χάνουν τον μπούσουλά τους: Κατά Ματθαίον, Κεφ Ιε΄ «14 ἄφετε αὐτούς· ὁδηγοί εἰσι τυφλοί τυφλῶν· τυφλὸς δὲ τυφλὸν ἐὰν ὁδηγῇ, ἀμφότεροι εἰς βόθυνον πεσοῦνται.».

Πηγή